IINTE.edu.pl Innowacje Internetowe. Portal edukacyjny.

To przekrojowe spojrzenie na najsłynniejszych prawników pokazuje, że ich dorobek wykraczał poza zwycięstwa na sali sądowej – kształtował społeczeństwa, bronił podstawowych praw człowieka i tworzył zasady, które do dziś wpływają na rządy prawa. Od średniowiecznych orędowników tolerancji religijnej, takich jak Paweł Włodkowic, po dwudziestowiecznych obrońców równości rasowej, jak Thurgood Marshall, prawnicy ci wykorzystywali fachową wiedzę jako narzędzie zmiany społecznej, nierzadko ryzykując bezpieczeństwem i karierą. Ich osiągnięcia, od pionierskich koncepcji prawa międzynarodowego po demontaż systemowej dyskryminacji, ustanowiły precedensy, które trwale przeobraziły konstytucyjną jurysprudencję i międzynarodowe prawo humanitarne.

Tutaj przeczytasz:

Dla szybkiego porównania kluczowych postaci i ich wkładów przygotowaliśmy tabelę:

Prawnik Epoka Obszar Kluczowy wkład
Paweł Włodkowic Średniowiecze Prawo międzynarodowe Fundamenty tolerancji religijnej i praw narodów
Henry de Bracton Średniowiecze Common law Zasada „rex sub lege” – król podlega prawu
Abraham Lincoln XIX wiek Prawo i polityka Praktyka adwokacka, przywództwo w kryzysie Unii, zniesienie niewolnictwa
Clarence Darrow XX wiek Prawa obywatelskie Obrona ubogich, sprzeciw karze śmierci, sprawy Scopesa i Leopolda/Loeba
Thurgood Marshall XX wiek Prawa obywatelskie Brown v. Board of Education i demontaż segregacji
Ruth Bader Ginsburg XX–XXI wiek Prawa kobiet Strategia ACLU i precedensy równościowe
Maurycy Axer II RP Prawo karne Głośne obrony, m.in. w sprawie Rity Gorgonowej
Jan Olszewski PRL Obrona opozycji Proces zabójców ks. Jerzego Popiełuszki, wsparcie „Solidarności”
Maciej Bednarkiewicz PRL/III RP Prawa człowieka Sprawa Grzegorza Przemyka, reforma adwokatury
Rafał Lemkin XX wiek Prawo międzynarodowe Pojęcie „ludobójstwo” i Konwencja ONZ z 1948 r.
Amal Clooney XXI wiek Prawa człowieka Sprawy o zbrodnie międzynarodowe i ochrona dziennikarzy
Atticus Finch Fikcja Ideał etyczny Symbol prawnika stojącego po stronie godności i prawa

Średniowieczni i wczesnonowożytni architekci prawa

Paweł Włodkowic – prekursor tolerancji religijnej w Europie

Paweł Włodkowic, urodzony między 1370 a 1373 rokiem w Brudzeniu, łączył tradycję średniowiecznej nauki prawa z wizją tolerancji religijnej wyprzedzającą oświeceniowe idee wolności sumienia o trzy stulecia. Pochodził ze szlachty herbu Dołęga, kształcił się m.in. przy kolegiacie św. Michała w Płocku, a następnie studiował prawo kanoniczne na Uniwersytecie w Padwie, gdzie w 1408 roku uzyskał doktorat. Po powrocie do kraju został w 1411 roku kanonikiem krakowskim, a w 1414 roku – rektorem Akademii Krakowskiej.

Podczas Soboru w Konstancji (1414–1418) Włodkowic głosił tezę, że prawa naturalne przysługują wszystkim ludziom – także poganom i innowiercom – niezależnie od chrztu. Sprzeciwiał się doktrynom kanonistów (m.in. Hostiensisa) uzasadniającym przemoc i przymusowe nawracanie, broniąc prawa narodów do samostanowienia oraz dominium niewiernych. W traktatach, m.in. Saevientibus i De potestate papae et imperatoris respectu infidelium, argumentował, że wojny „nawracające” są bezprawne, a przymus w sprawach wiary – grzeszny. Choć jego postulaty nie zatrzymały ekspansji Zakonu Krzyżackiego, wniosły do europejskiej myśli prawnej fundamenty wolności religijnej i pokojowego współistnienia.

Najważniejsze tezy Włodkowica:

  • uniwersalność praw naturalnych – przysługują wszystkim ludziom, niezależnie od wyznania;
  • sprzeciw przymusowemu nawracaniu – wojny „nawracające” są bezprawne i niemoralne;
  • prawo narodów do samostanowienia – uznanie dominium niewiernych i zasady pokojowego współistnienia.

Henry de Bracton – teoretyk prawa angielskiego i rzecznik zasady, że król podlega prawu

Henry de Bracton (ok. 1210–1268), sędzia królewski i autor jednego z najważniejszych dzieł angielskiej jurysprudencji, opracował monumentalny traktat De legibus et consuetudinibus Angliae (O prawach i zwyczajach Anglii), pierwszą wszechstronną syntezę angielskiego prawa zwyczajowego. Korzystając z terminologii rzymskiej, opisał system w istocie angielski, tworząc pomost między uczonością kontynentalną a praktyką common law.

Najważniejszym elementem jego dziedzictwa była zasada „rex sub lege” – król jest poddany Bogu i prawu, a nie ponad nim. Bracton podkreślał, że władza nie może opierać się na arbitralnej woli, co wywarło głęboki wpływ na rozwój angielskiego konstytucjonalizmu i współczesne rozumienie rządów prawa.

Kluczowe idee Bractona:

  • rex sub lege – prymat prawa nad wolą władcy;
  • pomost między romanistyką a common law – adaptacja pojęć rzymskich do praktyki angielskiej;
  • systematyzacja orzecznictwa – uporządkowanie zasad prawa zwyczajowego.

Dziewiętnastowieczni pionierzy sprawiedliwości i praw obywatelskich

Abraham Lincoln – prawnik i prezydent redefiniujący unię

Abraham Lincoln (1809–1865), zanim został szesnastym prezydentem USA i doprowadził do zniesienia niewolnictwa, przez blisko 25 lat praktykował prawo w Illinois. Choć nie miał formalnego wykształcenia akademickiego, samodzielną nauką i aplikacją prawniczą zdobył uprawnienia do występowania przed sądami stanowymi. Ta praktyka dała mu głębokie zrozumienie społeczeństwa i ludzkiej psychologii – kompetencje kluczowe podczas kryzysu secesyjnego.

Jako adwokat prowadził sprawy cywilne i karne, zyskując reputację skutecznego mówcy i negocjatora. W 1846 roku został wybrany do Izby Reprezentantów USA, a w 1860 roku – jako kandydat Partii Republikańskiej – wygrał wybory prezydenckie, kończąc praktykę adwokacką i stając na czele państwa w czasie wojny domowej.

Najważniejsze elementy jego kariery prawniczej:

  • wieloletnia praktyka w Illinois – sprawy cywilne i karne budujące autorytet;
  • umiejętności retoryczne i mediacyjne – fundament skutecznych negocjacji i wystąpień;
  • przeniesienie doświadczeń z sali sądowej do polityki – przywództwo w okresie wojny secesyjnej.

Dwudziestowieczni mistrzowie ochrony praw człowieka i sprawiedliwości społecznej

Clarence Darrow – adwokat biednych Ameryki

Clarence Seward Darrow (1857–1938) zyskał sławę jako obrońca pracowników i przeciwnik kary śmierci. Absolwent Michigan Law School, uczynił z prawa narzędzie walki z niesprawiedliwością społeczną, reprezentując ubogich i marginalizowanych.

Po latach praktyki w Chicago przeszedł do obrony związkowców (m.in. w sprawach po strajku Pullmana w 1894 roku), a następnie założył własną kancelarię, często pracując pro bono. Zasłynął w procesie Leopolda i Loeba (1924), w którym dzięki mistrzowskiej mowie końcowej uchronił oskarżonych przed karą śmierci. W procesie Scopesa (1925) bronił nauczyciela oskarżonego o nauczanie teorii ewolucji w Tennessee – przegrał, lecz jego argumenty stały się ikoną walki o wolność nauczania. Angażował się także w działania ACLU, sprzeciwiając się wojnie, karze śmierci i nierównościom społecznym.

Najgłośniejsze sprawy i inicjatywy Darrowa:

  • strajk Pullmana – obrona liderów związkowych po protestach w 1894 roku;
  • Leopold i Loeb (1924) – mowa końcowa ratująca przed karą śmierci;
  • proces Scopesa (1925) – obrona wolności nauczania w sporze ewolucja vs. kreacjonizm;
  • aktywizm w ACLU – konsekwentny sprzeciw karze śmierci i niesprawiedliwości społecznej.

Thurgood Marshall – bohater walki z segregacją rasową

Thurgood Marshall (1908–1993) był pierwszym czarnoskórym sędzią Sądu Najwyższego USA i jedną z kluczowych postaci ruchu praw obywatelskich. Po studiach prawniczych na Howard University rozpoczął praktykę w Baltimore, świadcząc pomoc prawną Afroamerykanom.

W 1935 roku wygrał sprawę Murray v. Pearson, przełamując segregację na University of Maryland. Kulminacją jego kariery adwokackiej było zwycięstwo w Brown v. Board of Education (1954), w którym Sąd Najwyższy uznał segregację w edukacji za niekonstytucyjną. Później, jako sędzia, wspierał m.in. orzeczenie Roe v. Wade (1973) i konsekwentnie sprzeciwiał się karze śmierci (m.in. w sprawie Furman v. Georgia, 1972).

Najważniejsze sprawy Marshalla:

  • Murray v. Pearson – przełamanie segregacji w szkolnictwie wyższym;
  • Brown v. Board of Education – zakaz segregacji rasowej w szkołach;
  • Furman v. Georgia – stanowisko przeciwko karze śmierci;
  • Roe v. Wade – poparcie dla prawa do prywatności i autonomii jednostki.

Ruth Bader Ginsburg – intelektualna pionierka praw kobiet

Ruth Bader Ginsburg (1933–2020), druga kobieta w Sądzie Najwyższym USA, zasłynęła jako architektka strategii prawnej dla ACLU, która w latach 70. XX wieku systematycznie podważała przepisy dyskryminujące ze względu na płeć. Jej podejście – wykazywanie, że sztywne role płciowe krzywdzą zarówno kobiety, jak i mężczyzn – zmieniło sposób orzekania o równości.

W sprawie Reed v. Reed (1971) doprowadziła do unieważnienia preferencji dla mężczyzn jako administratorów majątku, a w Weinberger v. Wiesenfeld (1975) wywalczyła zasiłek dla wdowca, dotąd przysługujący głównie wdowom. Jako sędzia (od 1993 roku) kontynuowała linię orzeczniczą wzmacniającą równość i prawa kobiet.

Kamienie milowe RBG:

  • strategia w ACLU – systemowe kwestionowanie przepisów dyskryminacyjnych;
  • Reed v. Reed – koniec automatycznej preferencji dla mężczyzn;
  • Weinberger v. Wiesenfeld – zasiłek dla wdowca i równość w świadczeniach;
  • orzekanie w Sądzie Najwyższym – utrwalanie standardów równościowych.

Adwokaci obrony praw człowieka w epoce autorytaryzmu i konfliktów

Maurycy Axer – lwowski Cyceron i obrońca w procesach sławnych

Maurycy Axer (1886–?) – nazywany „lwowskim Cyceronem” – był czołowym adwokatem międzywojennej Polski, specjalizującym się w głośnych sprawach karnych i politycznych. Jego wystąpienia łączyły retoryczną maestrię z bezkompromisową obroną praw jednostki.

Bronił m.in. działaczy komunistycznych w procesie świętojurskim (1922) oraz Naftalego Botwina (1925). Najgłośniejsza była sprawa Rity Gorgonowej. Po wyroku śmierci wydanym przez Sąd Okręgowy we Lwowie (1932), Axer skutecznie doprowadził do uchylenia orzeczenia przez Sąd Najwyższy i wznowienia procesu w Krakowie, co zakończyło się oddaleniem kary śmierci. Jego karierę przerwała II wojna światowa; los Axera po zajęciu Lwowa przez Niemców w 1941 roku pozostaje niejasny.

Najważniejsze procesy Axera:

  • proces świętojurski (1922) – obrona działaczy komunistycznych;
  • sprawa Naftalego Botwina (1925) – głośny proces polityczny;
  • sprawa Rity Gorgonowej – uchylenie wyroku śmierci i ponowny proces.

Jan Olszewski – adwokat opozycji w państwie autorytarnym

Jan Olszewski (1930–2019), adwokat i działacz polityczny, przez dekady bronił prześladowanych przez reżim komunistyczny. Uczestnik powstania warszawskiego i opozycjonista, stał się zaufanym obrońcą środowisk niepodległościowych i „Solidarności”.

Reprezentował m.in. Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego, a po protestach w Radomiu i Ursusie (1976) angażował się w obronę robotników. Był współautorem „Listu 59” (1975) sprzeciwiającego się zmianom w konstytucji PRL. Doradzał Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność” i występował jako oskarżyciel posiłkowy w procesie zabójców ks. Jerzego Popiełuszki (1984–1985). Po 1989 roku został premierem, ale to odwaga adwokacka wobec bezprawia ugruntowała jego autorytet.

Kluczowe działania Olszewskiego:

  • obrona opozycjonistów – Jacek Kuroń, Karol Modzelewski i inni;
  • wsparcie robotników (1976) – sprawy po Radomiu i Ursusie;
  • List 59 – sprzeciw wobec zmian w konstytucji PRL;
  • doradztwo dla „Solidarności” – KKP NSZZ;
  • proces zabójców ks. Jerzego Popiełuszki – oskarżyciel posiłkowy.

Maciej Bednarkiewicz – obrońca i prezes Naczelnej Rady Adwokackiej

Maciej Bednarkiewicz (1940–2016) od 1969 roku prowadził praktykę adwokacką, a w latach 80. angażował się w obronę ofiar represji. Był pełnomocnikiem rodziny Grzegorza Przemyka, maturzysty śmiertelnie pobitego przez milicję w 1983 roku, wspólnie z mec. Władysławem Siłą-Nowickim domagając się wyjaśnienia zbrodni.

W latach 1989–1995 stał na czele Naczelnej Rady Adwokackiej, wpływając na ustrój i niezależność adwokatury w okresie transformacji. Odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, zapisał się jako obrońca praw człowieka i lider zawodu.

Najważniejsze osiągnięcia Bednarkiewicza:

  • sprawa Grzegorza Przemyka – konsekwentne dążenie do ujawnienia prawdy;
  • prezesura NRA (1989–1995) – wzmocnienie samorządu adwokackiego;
  • zaangażowanie w obronę represjonowanych – wsparcie opozycji w latach 80.;
  • odznaczenia państwowe – m.in. Krzyż Komandorski OOP.

Międzynarodowe prawo i adwokaci praw człowieka w XXI wieku

Rafał Lemkin – twórca pojęcia ludobójstwa

Rafał Lemkin (1900–1959), polsko-amerykański prawnik żydowskiego pochodzenia, stworzył pojęcie „ludobójstwo” (genocide) i doprowadził do jego uznania w prawie międzynarodowym. Już w 1933 roku postulował penalizację na forum międzynarodowym „barbarzyństwa” i „wandalizmu”, czyli skoordynowanych działań zmierzających do zniszczenia narodu lub grupy etnicznej.

W pracy Rządy państw Osi w okupowanej Europie (1944) zdefiniował ludobójstwo jako zbrodnię prawa międzynarodowego, obejmującą nie tylko fizyczną eksterminację, ale także niszczenie politycznej, społecznej, kulturowej, gospodarczej i religijnej tożsamości grupy. Jako doradca w Norymberdze, a następnie konsultant ONZ, współtworzył projekt Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (9 grudnia 1948). W 1968 roku ONZ przyjęła także konwencję o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, wzmacniając ochronę przed ludobójstwem.

Najważniejsze dokonania Lemkina:

  • ukucie terminu „ludobójstwo” – precyzyjna definicja zbrodni międzynarodowej;
  • wpływ na prawo norymberskie – doradztwo przy rozliczaniu zbrodni wojennych;
  • Konwencja ONZ z 1948 roku – globalny standard zapobiegania i karania;
  • konwencja z 1968 roku – nieprzedawnianie najcięższych zbrodni.

Amal Clooney – współczesna obrończyni praw człowieka

Amal Clooney (ur. 1978), libańsko-brytyjska adwokatka specjalizująca się w prawie międzynarodowym i prawach człowieka, pracowała przy Międzynarodowym Trybunale Sprawiedliwości i w Międzynarodowym Trybunale Karnym dla byłej Jugosławii. Reprezentowała interesy państw i osób w sprawach dotyczących negowania ludobójstwa Ormian, ekstradycji Juliana Assange’a czy uwięzienia Julii Tymoszenko.

Wchodziła w skład paneli eksperckich doradzających w postępowaniach dotyczących zbrodni wojennych (m.in. w kontekście konfliktu Izrael–Hamas). Współtworzona przez nią i George’a Clooneya Clooney Foundation for Justice udziela pomocy prawnej prześladowanym dziennikarzom oraz wspiera ochronę praw dziewczynek i kobiet.

Najważniejsze obszary działalności Clooney:

  • postępowania przed trybunałami międzynarodowymi – MTS i MTK dla byłej Jugosławii;
  • głośne sprawy indywidualne – Julian Assange, Julia Tymoszenko;
  • sprawy historyczne i pamięć – negowanie ludobójstwa Ormian;
  • działalność fundacji – ochrona dziennikarzy i praw kobiet.

Symboliczne postacie – od fikcji do rzeczywistości

Atticus Finch i jego historyczne inspiracje

Postać Atticusa Fincha z powieści Harper Lee „Zabić drozda” stała się ikoną prawnika kierującego się moralnością, szacunkiem dla prawa i odwagą cywilną. Choć fikcyjny, Atticus ma silne zakorzenienie w biografii ojca autorki – Amasa Colemana Lee, prawnika z Monroeville w Alabamie.

Amasa Lee w 1919 roku z urzędu bronił dwóch czarnoskórych mężczyzn oskarżonych o zabójstwo białego sprzedawcy – pomimo starań obrona przegrała wskutek uprzedzeń rasowych, a oskarżonych stracono. W latach 1933–1934 Lee, jako redaktor „Monroe Journal”, prowadził kampanię na rzecz złagodzenia kary śmierci dla Waltera Letta, czarnoskórego mężczyzny skazanego za rzekomy gwałt; wyrok ostatecznie zamieniono na dożywocie. Te doświadczenia ukształtowały literacki ideał prawnika, który staje po stronie godności i niewinności w obliczu społecznych uprzedzeń.

Wątki historyczne, które złożyły się na postać Atticusa:

  • obrona z urzędu w 1919 roku – sprawa dwóch czarnoskórych oskarżonych i tragiczny finał;
  • kampania w „Monroe Journal” – dążenie do złagodzenia kary dla Waltera Letta;
  • model etyczny prawnika – prymat godności, prawa i odwagi cywilnej nad presją społeczną.